Σχολική Βία και Εκφοβισμός: Αίτια, Συνέπειες και Τρόποι Αντιμετώπισης

 Με αφορμή την ημέρα (6 Μαρτίου) κατά της Σχολικής Βίας και του Σχολικού Εκφοβισμού γίνεται μια προσπάθεια στο άρθρο που ακολουθεί να γίνει προσέγγιση στο θέμα και να αναπτυχθεί προβληματισμός για πρακτικές αντιμετώπισης.

Η σχολική βία και ο σχολικός εκφοβισμός είναι διεθνές κοινωνικό φαινόμενο και εμφανίζεται σε πολλές χώρες του κόσμου. Σύμφωνα με τις έρευνες έχει αυξηθεί τα τελευταία χρόνια και καθρεφτίζει την κοινωνία μας στην οποία η έννοια της βίας έχει ενσωματωθεί σε κάθε πλευρά της δημόσιας και ιδιωτικής ζωής των πολιτών. Η βία και οι συγκρούσεις είναι συνέπεια της υποβάθμισης των κοινωνικών αξιών και της υποβάθμισης των ανθρώπινων δικαιωμάτων.

Τι είναι η σχολική βία και ο εκφοβισμός;

Η σχολική βία και ο εκφοβισμός είναι φαινόμενα που παρατηρούνται σε σχολικά περιβάλλοντα και περιλαμβάνουν σωματική, λεκτική, ψυχολογική ή διαδικτυακή επιθετικότητα μεταξύ μαθητών. Ο εκφοβισμός διακρίνεται από τη συστηματικότητα και την πρόθεση να προκληθεί βλάβη στο θύμα.

Μορφές εκφοβισμού

• Σωματικός εκφοβισμός – Χτυπήματα, σπρωξίματα, καταστροφή προσωπικών αντικειμένων.
• Λεκτικός εκφοβισμός – Προσβολές, κοροϊδία, ρατσιστικά ή σεξιστικά σχόλια.
• Κοινωνικός εκφοβισμός – Απομόνωση του θύματος, διασπορά φημών.
• Διαδικτυακός εκφοβισμός (cyberbullying) – Απειλές, διασυρμός ή εκβιασμός μέσω διαδικτύου.

Αίτια της σχολικής βίας και του εκφοβισμού

• Οικογενειακοί παράγοντες: Έλλειψη επικοινωνίας, επιθετική ή αδιάφορη ανατροφή.
• Κοινωνικοί παράγοντες: Κουλτούρα βίας στα ΜΜΕ, επιρροή κοινωνικών δικτύων.
• Σχολικό περιβάλλον: Έλλειψη επιτήρησης από εκπαιδευτικούς, απουσία στρατηγικών διαχείρισης συγκρούσεων.

Συνέπειες του εκφοβισμού

• Στα θύματα: Άγχος, κατάθλιψη, σχολική άρνηση, χαμηλή αυτοεκτίμηση.
• Στους θύτες: Αντικοινωνική συμπεριφορά, αυξημένος κίνδυνος παραβατικότητας.
• Στο σχολικό περιβάλλον: Αίσθημα ανασφάλειας, χαμηλή σχολική επίδοση.

Τρόποι Αντιμετώπισης

1. Ατομικό επίπεδο
   • Ενίσχυση της αυτοπεποίθησης των παιδιών.
   • Ανάπτυξη δεξιοτήτων διαχείρισης συγκρούσεων.
   • Στήριξη από γονείς και εκπαιδευτικούς.
2. Σχολικό επίπεδο
   • Δημιουργία προγραμμάτων πρόληψης και αντιμετώπισης.
   • Καλλιέργεια θετικού σχολικού κλίματος.
   • Εφαρμογή αυστηρών πολιτικών κατά του εκφοβισμού.
3. Κοινωνικό επίπεδο
   • Ευαισθητοποίηση μέσω ενημερωτικών καμπανιών.
   • Ενίσχυση της συνεργασίας σχολείων, γονέων και κοινωνικών φορέων.

Η καταπολέμηση του σχολικού εκφοβισμού απαιτεί συλλογική προσπάθεια. Η έγκαιρη αναγνώριση του προβλήματος και η εφαρμογή στρατηγικών πρόληψης και αντιμετώπισης μπορούν να συμβάλουν στη δημιουργία ενός ασφαλούς και υγιούς σχολικού περιβάλλοντος.

Κοινωνικές Αιτίες του Σχολικού Εκφοβισμού

Ο σχολικός εκφοβισμός δεν αποτελεί ένα μεμονωμένο φαινόμενο, αλλά συνδέεται άμεσα με τις ευρύτερες κοινωνικές συνθήκες και αξίες. Οι κοινωνικοί παράγοντες που συμβάλλουν στην εμφάνιση και διαιώνιση του εκφοβισμού περιλαμβάνουν:

1. Οικογενειακή Δομή και Πρότυπα Ανατροφής

• Παιδιά που μεγαλώνουν σε περιβάλλοντα με έλλειψη επικοινωνίας, αυστηρή ή αδιάφορη διαπαιδαγώγηση, συχνά εκδηλώνουν επιθετική συμπεριφορά.
• Η ενδοοικογενειακή βία και η παραμέληση αυξάνουν την πιθανότητα ένα παιδί να γίνει θύτης ή θύμα εκφοβισμού.
• Οι υπερβολικά αυταρχικοί ή υπερπροστατευτικοί γονείς επηρεάζουν την κοινωνικοποίηση του παιδιού, δυσκολεύοντάς το να αναπτύξει υγιείς διαπροσωπικές σχέσεις.

2. Πολιτισμικές και Κοινωνικές Αντιλήψεις

• Οι κοινωνίες που αποδέχονται ή προωθούν την επιθετικότητα και την κυριαρχία στις διαπροσωπικές σχέσεις τείνουν να ευνοούν τον εκφοβισμό.
• Ρατσιστικά, σεξιστικά ή κοινωνικά στερεότυπα ενισχύουν την περιθωριοποίηση ορισμένων ομάδων μαθητών, καθιστώντας τους πιο ευάλωτους σε επιθέσεις.
• Η έλλειψη αποδοχής της διαφορετικότητας (π.χ. πολιτισμικές διαφορές, σεξουαλικός προσανατολισμός) μπορεί να οδηγήσει σε διακρίσεις και εκφοβισμό.

3. Ο Ρόλος των ΜΜΕ και των Κοινωνικών Δικτύων

• Τα μέσα ενημέρωσης και η ποπ κουλτούρα συχνά προβάλλουν πρότυπα βίας, εκφοβιστικής συμπεριφοράς και ανταγωνιστικότητας.
• Τα κοινωνικά δίκτυα έχουν διευρύνει τις μορφές εκφοβισμού, καθιστώντας τον πιο ανώνυμο και διαρκή (cyberbullying).
• Η συνεχής έκθεση σε πρότυπα βίας ή εκφοβισμού μπορεί να μειώσει την ευαισθησία των παιδιών απέναντι στο φαινόμενο.

4. Σχολικό Περιβάλλον και Εκπαιδευτικό Σύστημα

• Σχολεία που δεν εφαρμόζουν σαφείς κανόνες και στρατηγικές πρόληψης ενθαρρύνουν την εξάπλωση του εκφοβισμού.
• Η έλλειψη εκπαίδευσης των εκπαιδευτικών στην αντιμετώπιση της σχολικής βίας επιτρέπει την ανάπτυξη επιθετικών συμπεριφορών.
• Ο υπερβολικός ανταγωνισμός και η πίεση για υψηλές σχολικές επιδόσεις μπορούν να δημιουργήσουν κλίμα άγχους και συγκρούσεων μεταξύ των μαθητών.

5. Κοινωνικοοικονομικές Ανισότητες

• Η φτώχεια, η ανεργία των γονέων και η κοινωνική περιθωριοποίηση μπορούν να οδηγήσουν σε εντάσεις μέσα στην οικογένεια, οι οποίες συχνά αντανακλώνται στη συμπεριφορά των παιδιών στο σχολείο.

• Μαθητές από οικονομικά ασθενέστερα περιβάλλοντα μπορεί να βιώσουν στιγματισμό ή αποκλεισμό από τους συνομηλίκους τους, γεγονός που αυξάνει την πιθανότητα να πέσουν θύματα εκφοβισμού.
• Αντίστοιχα, παιδιά που προέρχονται από πιο εύπορες οικογένειες μπορεί να αισθάνονται ανωτερότητα και να υιοθετούν επιθετικές συμπεριφορές απέναντι σε όσους θεωρούν «κατώτερους».

6. Έλλειψη Κοινωνικής Ευαισθητοποίησης και Παρέμβασης

• Η αδιαφορία ή η ανοχή απέναντι στο φαινόμενο του εκφοβισμού ενισχύει την εξάπλωσή του.
• Συχνά, οι ενήλικες (εκπαιδευτικοί, γονείς) δεν αντιλαμβάνονται τη σοβαρότητα της κατάστασης ή αποδίδουν το πρόβλημα σε «φυσιολογικές» συμπεριφορές των παιδιών.
• Η απουσία κατάλληλων μηχανισμών υποστήριξης για τα θύματα τα αποθαρρύνει από το να μιλήσουν και να ζητήσουν βοήθεια.

Συμπέρασμα

Ο σχολικός εκφοβισμός είναι άμεσα συνδεδεμένος με τις κοινωνικές δομές και αξίες. Για να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά, απαιτείται μια συνολική προσέγγιση που να περιλαμβάνει την οικογένεια, το σχολείο, τα μέσα ενημέρωσης και την ευρύτερη κοινωνία. Η προώθηση της ανεκτικότητας, της ισότητας,της αποδοχής των δικαιωμάτων του άλλου και του αλληλοσεβασμού μπορεί να συμβάλει στη δημιουργία ενός ασφαλούς και υποστηρικτικού σχολικού περιβάλλοντος.

Πρακτικές Πρόληψης της Σχολικής Βίας στην Οικογένεια

Η οικογένεια παίζει καθοριστικό ρόλο στην πρόληψη της σχολικής βίας, καθώς αποτελεί το πρώτο περιβάλλον κοινωνικοποίησης του παιδιού. Οι γονείς μπορούν να συμβάλλουν στη διαμόρφωση μιας υγιούς συμπεριφοράς μέσα από τις ακόλουθες πρακτικές:

1. Καλλιέργεια ενός Υγιούς Οικογενειακού Περιβάλλοντος

• Δημιουργία σχέσεων αγάπης, εμπιστοσύνης και ανοιχτής επικοινωνίας με τα παιδιά.
• Έμπρακτη επίδειξη σεβασμού και αποδοχής, ώστε το παιδί να μάθει να σέβεται και να αποδέχεται τους άλλους.
• Αποφυγή της βίας μέσα στο σπίτι, είτε λεκτικής είτε σωματικής, καθώς τα παιδιά τείνουν να μιμούνται τις συμπεριφορές των γονιών τους.

2. Ανάπτυξη Κοινωνικών και Συναισθηματικών Δεξιοτήτων

• Διδασκαλία της ενσυναίσθησης, ώστε το παιδί να κατανοεί τα συναισθήματα των άλλων και να αναπτύσσει κοινωνική ευαισθησία.
• Ενθάρρυνση της συνεργασίας, της υπομονής και της επίλυσης συγκρούσεων χωρίς τη χρήση βίας.
• Βοήθεια στο παιδί να διαχειρίζεται τον θυμό του και να εκφράζει τα συναισθήματά του με υγιείς τρόπους.

3. Συνεχής Επικοινωνία και Συζήτηση για το Σχολείο

• Ρωτήστε καθημερινά το παιδί για την ημέρα του στο σχολείο και ακούστε προσεκτικά τα προβλήματά του.
• Ενθαρρύνετε το παιδί να μιλήσει για τυχόν περιστατικά βίας ή εκφοβισμού που έχει υποστεί ή παρατηρήσει.
• Διδάξτε το παιδί να αναγνωρίζει σημάδια εκφοβισμού και να ζητά βοήθεια από έναν ενήλικα όταν χρειάζεται.

4. Ενίσχυση της Αυτοπεποίθησης του Παιδιού

• Υποστηρίξτε τα ενδιαφέροντα και τις δεξιότητες του παιδιού, ώστε να αισθάνεται ικανό και δυνατό.
• Ενθαρρύνετε τη συμμετοχή του σε ομαδικές δραστηριότητες (αθλητισμός, τέχνες, εθελοντισμός), που προάγουν την κοινωνικότητα και τον σεβασμό.
• Βοηθήστε το παιδί να αναπτύξει την ικανότητα να υπερασπίζεται τον εαυτό του χωρίς επιθετικότητα.

5. Έλεγχος της Χρήσης των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης και του Διαδικτύου

• Περιορίστε την έκθεση του παιδιού σε βίαιο περιεχόμενο (τηλεόραση, βιντεοπαιχνίδια, YouTube).
• Εκπαιδεύστε το παιδί σχετικά με τους κινδύνους του διαδικτυακού εκφοβισμού (cyberbullying) και την ασφαλή χρήση των κοινωνικών δικτύων.
• Δημιουργήστε ένα περιβάλλον εμπιστοσύνης, ώστε το παιδί να αισθάνεται άνετα να σας μιλήσει αν δεχτεί διαδικτυακή παρενόχληση.

6. Συνεργασία με το Σχολείο και Άλλους Φορείς

• Διατηρήστε τακτική επικοινωνία με τους εκπαιδευτικούς και ενημερωθείτε για τη συμπεριφορά του παιδιού στο σχολείο.
• Συμμετέχετε σε δράσεις του σχολείου που στοχεύουν στην πρόληψη της βίας και στην ενίσχυση του θετικού κλίματος.
• Αντιμετωπίστε έγκαιρα τυχόν ενδείξεις ότι το παιδί σας είναι είτε θύμα είτε θύτης εκφοβισμού, ζητώντας βοήθεια από ειδικούς αν χρειαστεί.

Συμπέρασμα

Η πρόληψη της σχολικής βίας ξεκινά από το σπίτι. Ένα υποστηρικτικό, στοργικό και ασφαλές οικογενειακό περιβάλλον μπορεί να βοηθήσει τα παιδιά να αναπτύξουν κοινωνικές δεξιότητες, αυτοεκτίμηση και σεβασμό, μειώνοντας την πιθανότητα εμπλοκής τους σε περιστατικά βίας ή εκφοβισμού.

Πρακτικές Πρόληψης της Σχολικής Βίας στο Σχολείο

Το σχολείο είναι ο χώρος όπου τα παιδιά περνούν μεγάλο μέρος της ημέρας τους, γι’ αυτό και η πρόληψη της σχολικής βίας πρέπει να αποτελεί βασική προτεραιότητα της εκπαιδευτικής κοινότητας. Οι ακόλουθες πρακτικές μπορούν να συμβάλουν στη δημιουργία ενός ασφαλούς και υποστηρικτικού περιβάλλοντος:

1. Δημιουργία Θετικού Σχολικού Κλίματος

• Προώθηση της συνεργασίας, της ανεκτικότητας και του αλληλοσεβασμού μεταξύ μαθητών και εκπαιδευτικών.
• Οργάνωση δράσεων που ενισχύουν το αίσθημα της κοινότητας και της αποδοχής της διαφορετικότητας.
• Ανάπτυξη ενός σχολείου χωρίς αποκλεισμούς, όπου όλοι οι μαθητές νιώθουν ότι ανήκουν.

2. Ενημέρωση και Ευαισθητοποίηση

• Ενσωμάτωση μαθημάτων και βιωματικών δραστηριοτήτων που αφορούν την ενσυναίσθηση, την επίλυση συγκρούσεων και την καταπολέμηση του εκφοβισμού.
• Διοργάνωση σεμιναρίων και εργαστηρίων για μαθητές, γονείς και εκπαιδευτικούς σχετικά με τη σχολική βία και τις συνέπειές της.
• Δραστηριότητες που προωθούν τη μηδενική ανοχή στη βία.

3. Ενεργή Συμμετοχή των Εκπαιδευτικών

• Συστηματική επιτήρηση των μαθητών σε κοινόχρηστους χώρους, όπως προαύλια και διαδρόμους.
• Εκπαίδευση των εκπαιδευτικών σε στρατηγικές πρόληψης και αντιμετώπισης του εκφοβισμού.
• Καλλιέργεια εμπιστοσύνης, ώστε οι μαθητές να νιώθουν άνετα να αναφέρουν περιστατικά βίας.

4. Καθιέρωση Συστημάτων Αναφοράς και Παρέμβασης

• Δημιουργία ανώνυμων μηχανισμών αναφοράς περιστατικών εκφοβισμού.
• Άμεση παρέμβαση και διερεύνηση κάθε περιστατικού, με δίκαιη και αντικειμενική αντιμετώπιση.
• Συνεργασία με ψυχολόγους και κοινωνικούς λειτουργούς για την υποστήριξη των θυμάτων και την καθοδήγηση των θυτών προς θετική αλλαγή συμπεριφοράς.

5. Ενίσχυση της Κοινωνικής και Συναισθηματικής Ανάπτυξης των Μαθητών

• Ενθάρρυνση της συνεργασίας μέσω ομαδικών εργασιών και δραστηριοτήτων.
• Προώθηση της ενσυναίσθησης και της αυτογνωσίας μέσα από θεατρικό παιχνίδι, αφήγηση ιστοριών και συζητήσεις.
• Οργάνωση μαθητικών συμβουλίων ή ομάδων υποστήριξης όπου οι ίδιοι οι μαθητές συμβάλλουν στην πρόληψη του εκφοβισμού.

6. Συνεργασία με τους Γονείς και την Κοινότητα

• Συχνή ενημέρωση των γονέων για την πρόοδο και τη συμπεριφορά των παιδιών τους στο σχολείο.
• Οργάνωση ημερίδων και συζητήσεων για την πρόληψη της σχολικής βίας και την ενίσχυση της γονικής εμπλοκής.
• Συνεργασία με φορείς και οργανώσεις που ειδικεύονται στην πρόληψη της βίας και την ψυχολογική υποστήριξη των μαθητών.

Συμπέρασμα

Η πρόληψη της σχολικής βίας απαιτεί μια συντονισμένη και συλλογική προσπάθεια από εκπαιδευτικούς, μαθητές, γονείς και την ευρύτερη κοινωνία. Ένα σχολείο που προάγει τον σεβασμό, την επικοινωνία και τη συνεργασία μπορεί να δημιουργήσει ένα περιβάλλον όπου η βία και ο εκφοβισμός δεν έχουν θέση.

Η αντιμετώπιση της σχολικής βίας και του σχολικού εκφοβισμού θα πρέπει να είναι μέρος μιας προσπάθειας της οικογένειας, του σχολείου και  όλης της κοινωνίας  για ενδυνάμωση και ενίσχυση των κοινωνικών αξιών του σεβασμού, της ισότητας και της αλληλεγγύης μέσα από συλλογική επιμόρφωση εκπαιδευτικών και γονέων και οργανωμένες πρακτικές.

Σε απάντηση στην κρίση που βιώνει η κοινωνία μας και στον αντίποδα της σχολικής βίας και παραβατικότητας, του ανταγωνισμού και της σχολικής διαρροής είναι επιτακτική η ανάγκη για μια διαφορετική παιδαγωγική με κοινωνικό-πολιτικό εκπαιδευτικό όραμα, για ένα σχολείο ανοικτό και συνεργατικό, ένα σχολείο-κοινότητα όπου να αναπτύσσονται καθημερινά η ελευθερία, η δημοκρατία, η συνεργασία, η αλληλεγγύη, η ισότητα και ο σεβασμός στη διαφορετικότητα (όχι ως γνώση αλλά ως καθημερινό βίωμα), όπου οι μαθητές και οι μαθήτριες να αναπτύσσονται ολόπλευρα για να γίνουν αυριανοί πολίτες με κριτική συνείδηση και χειραφέτηση.